Χειρισμός θεμάτων που αφορούν σε μετανάστες, αιτητές ασύλου, πρόσφυγες και θύματα εμπορίας ανθρώπων

Ως γενική αρχή, όλοι οι άνθρωποι που βρίσκονται στην Κύπρο, ανεξάρτητα από το εθνικό, φυλετικό, θρησκευτικό, κοινωνικό ή γλωσσικό τους υπόβαθρο έχουν ακριβώς τα ίδια ανθρώπινα δικαιώματα, με βάση τις διεθνείς συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα που έχει επικυρώσει η Κυπριακή Δημοκρατία.

Αναγνωρίζοντας αυτό το δεδομένο, ο Κώδικας Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας απαγορεύει «οποιαδήποτε ενέργεια που εμπεριέχει στοιχεία προκατάληψης με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη γλώσσα, τη θρησκεία, τις πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις, την εθνική ή κοινωνική προέλευση, την περιουσία, την καταγωγή, την ηλικία, το φύλο και το προσωπικό καθεστώς, περιλαμβανομένης της φυσικής ή διανοητικής ασθένειας ή αναπηρίας».
Περαιτέρω ο Κώδικας απαγορεύει ως ανεπίτρεπτο το χλευασμό, τη διαπόμπευση και το διασυρμό ατόμων ή  ομάδων. Η πρόνοια αυτή καλύπτει άτομα και ομάδες ή υποομάδες ανθρώπων με διαφορετικά φυλετικά, εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά, καθώς και χαρακτηριστικά  που ανάγονται στο προσωπικό καθεστώς, περιλαμβανομένων προσωπικών στοιχείων και χαρακτηριστικών.

Οι πιο πάνω ιδιότητες ανάγονται στο δικαίωμα της διαφορετικότητας του ατόμου, το οποίο πρέπει να αναγνωρίζεται εμπράκτως και να είναι σεβαστό από όλους.

Συνακόλουθο του χειρισμού θεμάτων μετανάστευσης και ασύλου από τα ΜΜΕ με τρόπο που εμπεριέχει προκατάληψη που αφορά στις προαναφερθείσες ιδιότητες είναι η δημιουργία ξενοφοβικών αισθημάτων, γεγονός που επιτείνει τα κοινωνικά φαινόμενα τα οποία έχουν τη γενεσιουργό τους αιτία στη μη ανοχή της διαφορετικότητας.

Παράδειγμα δημιουργίας προκατάληψης από τα ΜΜΕ είναι η αναφορά στην εθνική και φυλετική προέλευση όταν αυτές οι ιδιότητες δεν συνιστούν ουσιώδες στοιχείο της είδησης. Η πρακτική αυτή παρατηρείται κατά κύριο λόγο σε ειδήσεις που αναφέρονται σε εγκλήματα ή αδικήματα ή για οποιοδήποτε άλλο λόγο αντανακλούν αρνητικά σε άτομα ή ομάδες, στις οποίες η εθνική και φυλετική προέλευση ή απλώς και το γεγονός ότι ο δράστης ή το θύμα δεν είναι Κύπριος αναδεικνύονται σε πρωτεύον στοιχείο της είδησης. Αντίθετα η ιδιότητα κάποιου ως Κυπρίου δεν θεωρείται, σε ανάλογες περιπτώσεις, στοιχείο της είδησης και δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ. Η πρακτική αυτή συμβάλλει στη δημιουργία αισθημάτων ξενοφοβίας, εχθρότητας, απέχθειας και μη ανοχής προς τους ξένους συλλήβδην.

Κατά τον ίδιο τρόπο παραβιάζονται συχνά άλλα δικαιώματα των μεταναστών, τα οποία τυγχάνουν σεβασμού για Κυπρίους. Τέτοια παραδείγματα είναι η παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας, η δημοσίευση φωτογραφιών κατά τη σύλληψη ή μεταφορά τους στο δικαστήριο, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και η αποκάλυψη προσωπικών τους δεδομένων.

Πολλές φορές δημοσιεύονται και μεταδίδονται ξενοφοβικές δηλώσεις επειδή σε αρκετές περιπτώσεις προέρχονται από τα χείλη επωνύμων, όπως συνέβη πολλές φορές σε ζωντανές συζητήσεις ή δηλώσεις σε τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς, ή προβάλλονται αβασάνιστα ισχυρισμοί που διατυπώνονται από μέλη του κοινού, συνήθως χωρίς αντίλογο ή την άλλη οπτική.

Κατά την κάλυψη θεμάτων που αναφέρονται στη μετανάστευση πρέπει να επιδεικνύεται συμπάθεια προς τους ανθρώπους που αναγκάζονται να διακινδυνεύσουν ακόμη και τη ζωή των ιδίων και των παιδιών τους για ένα καλύτερο αύριο. Επίσης θα πρέπει να προβάλλεται η υποχρέωση των κρατών να τους παρέχουν βοήθεια και προστασία καθώς και τα θετικά στοιχεία σε κάθε περίπτωση, πχ η διάσωση 350 Σύρων προσφύγων το Σεπτέμβριο του 2014.

Οι συγκυρίες της οικονομικής κρίσης και της μεγάλης ανεργίας δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία και διάδοση αισθημάτων ξενοφοβίας, ρατσισμού και εχθρότητας προς τους μετανάστες. Αυτό επιβάλλει στους λειτουργούς των ΜΜΕ να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν χειρίζονται ειδήσεις που αναφέρονται σε μετανάστες και ειδικότερα σε ότι αφορά σε αιτητές ασύλου, πρόσφυγες, θύματα εμπορίας ανθρώπων και άλλες ομάδες που ζουν στην Κύπρο ή αλλού.

Κάθε δημοσιογράφος που σέβεται την ιδιότητά του και έχει συναίσθηση της αποστολής του οφείλει συνειδητά να μεριμνά ώστε να μην υπεισέρχονται με κανένα τρόπο στην εργασία του στοιχεία προκατάληψης εναντίον των μεταναστών και ταυτόχρονα να υποδεικνύει και τις θετικές πτυχές της παρουσίας τους στην Κύπρο.

Γι’ αυτό θα πρέπει να λαμβάνει συνεχώς υπόψη ότι το θέμα δεν είναι μονοδιάστατο αλλά σύνθετο και δεν πρέπει να τυγχάνει απλουστευτικής προσέγγισης που οδηγεί στη ξενοφοβία.

Η συλλήβδην αναφορά σε αλλοδαπούς, συχνά με τον όρο λαθρομετανάστες ή παράνομοι μετανάστες και η αβασάνιστη προβολή ατεκμηρίωτων και εν πολλοίς αβάσιμων ισχυρισμών συνιστά χείριστη πρακτική.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ

• Λαμβάνετε πάντα υπόψη το στοιχείο της διαφορετικότητας, πολιτισμικής, φυλετικής, εθνικής, θρησκευτικής, κοινωνικής, εμφανισιακής, ώστε να προάγεται η αμοιβαία κατανόηση μεταξύ των διαφορετικών ομάδων του πληθυσμού.
• Μην προβάλλετε το στοιχείο της εθνικής και φυλετικής προέλευσης σε ειδήσεις, όταν αυτό δεν συνιστά συστατικό στοιχείο της πληροφόρησης. Για παράδειγμα, αν σε μια είδηση δεν θα αναφέρατε ότι το εμπλεκόμενο ή τα εμπλεκόμενα άτομα είναι Κύπριοι, μην το πράξετε ούτε στην περίπτωση μετανάστη ή μεταναστών.
• Μην γράφετε και μη μεταδίδετε ειδήσεις για γεγονότα στα οποία εμπλέκονται μετανάστες, πρόσφυγες, αιτητές ασύλου ή θύματα εμπορίας ανθρώπων, εφ’ όσον τα ίδια γεγονότα δεν θα αποτελούσαν είδηση αν τα εμπλεκόμενα άτομα ήταν Κύπριοι.
• Μην δίδετε υπερβολική προβολή σε ειδήσεις στις οποίες θύματα ή δράστες είναι μετανάστες.  Χειρίζεστε τις ειδήσεις αυτές όπως εάν οι εμπλεκόμενοι είναι Κύπριοι.
• Ειδικά σε περιπτώσεις εγκλημάτων ή αδικημάτων μην αναφέρετε το στοιχείο της εθνικής προέλευσης του υπόπτου ή των υπόπτων, αν αυτό δεν αποτελεί συστατικό και απαραίτητο στοιχείο της είδησης.
• Μην παραβιάζεται το τεκμήριο της αθωότητας ή στοιχεία που αναφέρονται στην ιδιωτική ζωή ή το προσωπικό καθεστώς τους ή μελών των οικογενειών των εμπλεκομένων.
• Η αναφορά στην προέλευση, θρησκεία και το νομικό καθεστώς μεταναστών πρέπει να αποφεύγεται εκτός μόνο αν συμβάλλει στην κατανόηση των γεγονότων. (Η είδηση «Παράνομος μετανάστης έκλεψε δίκυκλο» αποδίδει κύρια σημασία στο νομικό καθεστώς του ατόμου για εξήγηση της κλοπής, ενώ ο λόγος για την κλοπή μπορεί να ήταν άσχετος με το νομικό του καθεστώς)
• Μην χρησιμοποιείτε ισοπεδωτικές εκφράσεις και όρους και αποφεύγετε μειωτικές εκφράσεις και χαρακτηρισμούς.
• Μην αναφέρεστε σε όλους τους αλλοδαπούς ως παράνομους μετανάστες ή λαθρομετανάστες ή με απαξιωτικό τρόπο.
• Όταν αναφέρεστε σε μετανάστες, κάνετε διάκριση αν πρόκειται για οικονομικούς μετανάστες, για πολιτικούς πρόσφυγες, για αιτητές ασύλου, για παράτυπους μετανάστες, για άτομα που είναι θύματα εμπορίας ανθρώπων (trafficking), ή για άτομα που βρίσκονται υπό την προστασία του κράτους για οποιοδήποτε λόγο.
• Ο όρος που προκρίνεται από διεθνείς φορείς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για μετανάστες που εισέρχονται ή διαμένουν σε μια χώρα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα είναι «παράτυποι μετανάστες» ή «μετανάστες χωρίς χαρτιά».
• Η δημοσιογραφική δεοντολογία επιβάλλει τη χρήση νομικά ορθής ορολογίας όπως αναφέρεται αμέσως μετά:
• Αιτητής Ασύλου είναι άτομο που βρίσκεται έξω από την πατρίδα του και το οποίο έχει υποβάλει αίτηση για να αναγνωρισθεί ως πρόσφυγας ή να τύχει κάποιου άλλου είδους διεθνούς προστασίας. Ο αιτητής ασύλου, ανεξάρτητα από το αν εισήλθε στη χώρα χωρίς έγγραφα ή με οποιοδήποτε άλλο παράτυπο τρόπο, έχει δικαίωμα να παραμείνει στη χώρα η οποία έχει ευθύνη να εξετάσει το αίτημα που έχει υποβάλει, μέχρι να ληφθεί η τελική απόφαση.
• Πρόσφυγας είναι άτομο στο οποίο έχει δοθεί το καθεστώς αυτό με βάση τη Συνθήκη της Γενεύης του 1951, την οποία έχουν προσυπογράψει 148 χώρες. Με βάση το άρθρο 1 της Σύμβασης, πρόσφυγας είναι άτομο που «λόγω δικαιολογημένου φόβου δίωξης για λόφους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων βρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την ιθαγένεια και δεν μπορεί, ή εξ αιτίας αυτού του φόβου, δεν επιθυμεί να απολαμβάνει της προστασίας τα χώρας αυτής». Η ιδιότητα του πρόσφυγα μπορεί να χορηγηθεί στα άτομα που πληρούν  τους ποιο πάνω όρους.
• Δικαιούχος Συμπληρωματικής Προστασίας είναι ιδιότητα που παραχωρείται σε αιτητές ασύλου οι οποίοι δεν αντιμετωπίζουν κίνδυνο ατομικής δίωξης στη χώρα τους με βάση τη Σύμβαση της Γενεύης, αλλά δεν μπορούν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους επειδή κινδυνεύουν να υποστούν σοβαρή βλάβη - βασανιστήρια, θανατική ποινή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση, σοβαρή απειλή κατά της ζωής τους- λόγω συγκρούσεων ή γενικευμένης βίας.
• Θύμα εμπορίας ανθρώπων είναι το άτομο που τυγχάνει εκμετάλλευσης, είτε πρόκειται γα εργασιακή, σεξουαλική ή σωματική, όπως η αφαίρεση οργάνων, από άλλα άτομα που ασκούν απόλυτο έλεγχο πάνω του. Αντίθετα με τους παράτυπους μετανάστες, οι οποίοι με τη θέληση τους εμπιστεύονται λαθροδιακινητές προκειμένου να μεταβούν στον προορισμό τους, το θύμα εμπορίας ανθρώπων είτε δεν έχει δώσει τη συγκατάθεσή του να μεταφερθεί σε άλλη χώρα, είτε, ακόμα και αν την έχει δώσει, η συγκατάθεση του ακυρώνεται λόγω του καταναγκασμού και της εξαπάτησης που υπέστη από τις ενεργειών των εμπόρων ανθρώπων ή της καταχρηστικής μεταχείρισης την οποίας υπήρξε θύμα ή με την οποία απειλήθηκε.
• Μετανάστης είναι το άτομο που επιλέγει με δική του βούληση να αναζητήσει εργασία και καλύτερες οικονομικές συνθήκες σε άλλη χώρα. Σε αντίθεση με τον πρόσφυγα, η ζωή και η ελευθερία του μετανάστη δεν διατρέχει κίνδυνο και μπορεί να επιστρέψει στη χώρα του αν το θελήσει.
• Παράτυπος  μετανάστης ή «μετανάστης χωρίς χαρτιά» είναι αυτός που μπαίνει σε μια χώρα χωρίς να υποβληθεί σε έλεγχο στα σύνορα, ή αυτός που μένει σε μια χώρα μετά τη λήξη της νόμιμης παραμονής του, ή κάποιος που μένει σε μια χώρα μετά την έκδοση διατάγματος απέλασης.
• Ποτέ μην αποκαλύπτετε την ταυτότητα αιτητών ασύλου, προσφύγων, θυμάτων εκμετάλλευσης (victims of human  trafficking), ακόμη και μεταναστών που επιλέγουν να μιλήσουν και να προβληθεί εικόνα τους, γιατί ενδεχομένως οι ίδιοι ή συγγενείς τους να αντιμετωπίσουν αντίποινα από τις Αρχές της χώρας τους ή από μη κρατικές, ακόμη και εγκληματικές οργανώσεις.
• Δεν πρέπει να προβάλλονται φωτογραφίες που παρουσιάζουν αιτητές ασύλου και θύματα εκμετάλλευσης. Αν οι περιστάσεις  επιβάλλουν τη δημοσίευση/προβολή, δεν πρέπει να διακρίνονται πρόσωπα κατά τρόπου που τα καθιστά αναγνωρίσιμα.
• Μην χρησιμοποιείτε τυποποιημένες φωτογραφίες αρχείου (πχ γυναίκες με φερετζέ, μαντήλα, άνδρες σε στάση προσευχής) σε ειδήσεις για μετανάστες. Δεν είναι όλοι οι μετανάστες μουσουλμάνοι ή θρησκευόμενοι μουσουλμάνοι, ενώ τα στερεότυπα ενδέχεται να δημιουργήσουν αρνητικούς συνειρμούς.
• Όταν χειρίζεστε περιπτώσεις γυναικών που είναι θύματα εμπορίας ανθρώπων μη δημιουργείτε την εντύπωση ότι οι γυναίκες αυτές εκδίδονται με τη θέλησή τους και υποδείξετε το γεγονός πως τυγχάνουν απάνθρωπης εκμετάλλευσης.
• Σε κάθε περίπτωση μη αναφέρετε την εθνική ή φυλετική καταγωγή τους και πάντα προστατεύετε την ανωνυμία τους.
• Αν είστε παρουσιαστής σε τηλεοπτική ή ραδιοφωνική εκπομπή να είστε έτοιμος να παρέμβετε άμεσα και αποτελεσματικά και να διαχωρίσετε τη θέση σας και τη θέση του ΜΜΕ στο οποίο εργάζεστε αν κάποιος από τους καλεσμένους, όποιος και να είναι, προβεί σε δηλώσεις που εμπεριέχουν το στοιχείο της εχθρότητας ή της προκατάληψης εναντίον των μεταναστών. Αποδοκιμάζετε έντονα τέτοιες δηλώσεις όταν προέρχονται από δημόσια πρόσωπα, από άτομα σε θέσεις εξουσίας και από άτομα που λόγω ιδιότητας ασκούν επιρροή στην κοινή γνώμη.
• Αποφεύγετε τον εντυπωσιασμό και τη δημιουργία συναισθημάτων φόβου, πανικού ή ανησυχίας για τις επιπτώσεις από τη μετανάστευση, αν δεν υπάρχει σοβαρή και βάσιμη τεκμηρίωση για τους προβαλλόμενους ισχυισμούς.
• Όταν οι περιστάσεις το επιβάλλουν να δημοσιεύσετε δηλώσεις με δυσμενές περιεχόμενο για τους μετανάστες μεριμνήστε να δώσετε και την άλλη οπτική, ζητώντας σχολιασμό από μια οργάνωση προάσπισης των δικαιωμάτων των μεταναστών, ή ζητείστε από αλλοδαπούς να τις σχολιάσουν.
• Δημοσιογράφοι που εργάζονται σε διαδικτυακές σελίδες πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί γιατί το διαδίκτυο παρέχει περισσότερες ευκαιρίες για ρατσιστική ρητορική.
• Οι διαδικτυακές σελίδες πληροφόρησης οφείλουν να αφαιρούν αμέσως ρατσιστικά σχόλια από όποιον και αν προέρχονται.
• Όταν λαμβάνετε δηλώσεις από αλλοδαπούς να βεβαιώνεστε ότι καταλαβαίνουν τι τους ρωτάτε και εσείς ότι έχετε αντιληφθεί σωστά τις απαντήσεις.
• Ενημερώνετε τους αλλοδαπούς για τις ενδεχόμενες επιπτώσεις των δηλώσεών τους, γιατί όταν δέχονται να κάμουν μια δήλωση ενδέχεται να μη γνωρίζουν τη διεθνή δυναμική των ΜΜΕ και έτσι να μη μπορούν να προβλέψουν τις επιπτώσεις από την παρουσίασή τους στα ΜΜΕ.
• Προβάλλετε και τις θετικές απόψεις για την παρουσία αλλοδαπών στον τόπο.
• Όταν έχετε τη δυνατότητα, ζητείτε τη συμβουλή εμπειρογνωμόνων ή οργανώσεων που γνωρίζουν καλά τα θέματα μεταναστών, προσφύγων, αιτητών ασύλου και θυμάτων εμπορίας ανθρώπων, προκειμένου να μεταφέρετε στην κοινή γνώμη σαφείς και περιεκτικές πληροφορίες. Επίσης προβείτε σε αναλύσεις που αναδεικνύουν τις ρίζες του προσφυγικού και μεταναστευτικού φαινομένου.